جاجیم دوزی ریشه فرش

هنر جاجیم دوزی

جاجیم دوزی یکی از صنایع دستی اصیل ایرانی است که از زمان های گذشته بین خانواده های روستایی و عشایر وجود داشته است. از جاجیم استفاده هایی چون زیرانداز، پلاس، فرش و رختخواب پیچ  میشده و همینطور هنگام کوچ عشایر برای بسته بندی و جابه جایی اسباب , وسایل و حتی گاهی بعنوان بالاپوش گرم استفاده میشده است.در ایران, جاجیم بیشتر روی کرسی و رختخوابهای اتاق انداخته میشد, همچنین در غالب رویه لحاف نیز کاربرد داشت. بعضی خانواده های روستایی از جاجیم بعنوان هدیه برای چشم روشنی و جهیزیه تازه عروسان استفاده میکردند. در این مقاله قصد داریم روش جاجیم دوزی ریشه فرش به شیوه ی قالیشویی مشهد را به شما مخاطبان عزیز ارائه دهیم.

جاجیم چیست؟

جاجیم یا جاجِم نوعی زیرانداز دورویه است. جاجیم, نوعی بافت که با دست انجام میشود است که از پارچهٔ ضخیم پِلاس مانندی که از پلاس نازک تر ساخته شده و آن را از نخ های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه ای یا ترکیبی از این دو می بافند.

مواد اولیه آن پشم است و جنسش مانند گلیم میباشد. البته جاجیم را در چهار تخته می بافند و بعد از اتمام بافت, به یکدیگر متصل و دوخته می شود. همچنین در بافت جاجیم، دار را به حالت افقی روی زمین قرار می دهند. بافت جاجیم میتواند گاهی یک رویه و گاه دو رویه باشد که این بخاطر تارهای اضافی میباشد که نقش مایه را به وجود می آورند. این تارها گاهی در فاصله بین دو نقشمایه آزادانه در پشت بافته کشیده شده اند.

گذشته جاجیم بافی

تاریخچه هنر جاجیم بافی هنوز به طور دقیق مشخص نیست. با توجه به اینکه بافته ها و منسوجات پشمی به مرور زمان براثرسرما و گرما از بین خواهند رفت به این دلیل نمی توان گفت تاریخ دقیق آن مربوط به چه زمانی است. اما با توجه به پیشینه هنر نساجی که با توجه به مدارک کشف شده قدمت آن به ۶۵۰۰ سال پیش بر می گردد می توان حدس زد که قدمت هنر جاجیم بافی آنچنان فاصله زیادی با قدمت نساجی نداشته باشد.

جاجیم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران قدمت زیادی دارد و از دیرباز بین خانواده های روستایی و عشایر رواج داشته است. در استان های آذربایجان شرقی، اردبیل،زنجان، کرمانشاه،کردستان، همدان، لرستان و فارس این هنر بسیار رواج داشته. در نگاره ای متعلق به قرن هشتم، جاجیمی با نقش نوارهای مورب به چشم می خورد که از آن به عنوان روانداز استفاده می شده است. ایرانیان در گذشته جاجیم را بیشتر بر روی کرسی و رختخواب های کنار اتاق می انداختند یا به عنوان رختخواب پیچ، روانداز و حتی رویه لحاف از آن استفاده می کردند.

کاربردهای جاجیم

جاجیم پرز ندارد و هر دو روی آن قابل استفاده است. از جاجیم برای روانداز، زیرانداز، پلاس، فرش و رختخواب پیچ استفاده می شود و همینطور هنگام کوچ عشایر برای بسته بندی و جابه جایی اسباب و لوازم و بعضی اوقات بعنوان بالاپوش گرم استفاده میشده است.

در بعضی از خانواده های روستایی جاجیم را به عنوان چشم روشنی و جهیزیه تازه عروسان هدیه می دادند.
مهمترین مصرف جاجیم در گذشته، استفاده از آن برای رو کرسی بوده اما امروزه از این هنر دست زیبا برای وسایلی چون انواع پشتی ، روتختی، روپشتی، موتکازین، کیف های جاجیمی و روکش مبل ، روکش صندلی اتومبیل، روفرشی، سفره نان،روپشتی،سجاده،کوسن ، دمپایی ، پاتابه، جای نماز، جای جوراب، رختخواب پیچ، رومیزی، و تن پوشهای گوناگون استفاده می شود که پارچه ها شکیل تر ,نفیس تر و ماندگاری آن را زیاد می گرداند.

برای مشاهده قیمت قالیشویی در مشهد و اطلاع از نرخنامه رسمی کلیک کنید.

جهت مشاهده مناطق مختلف سرویس دهی قالیشویی در مشهد کلیک کنید.

مواد به کار برده شده در جاجیم

مهمترین مواد اولیه در بافت جاجیم ، پشم های تابیده شده الوان است که در تارو پود آن بکار می رود اما به دلیل اینکه پشم بعد از برخورد با رطوبت بو ورنگ میدهد از نخ اکریلیک که همان نخ فرش ماشینی است به دلیل استقامت بالای آن استفاده میشود. از نخ های پنبه ای در بافت پود نازک استفاده می شود.

تجهیزات و لوازم مورد نیاز

دستگاه جاجیم بافی ، دارای ساختمان ساده ای است که شامل : کوجی، میخهای فلزی،سه پایه چوبی ،نورد، تخته چوبی جهت دفتین زدن ، قمیش،سرند، ماکو و ماسوره.

این دستگاه را می توان در وسط بافت جمع کردو بعد از تغییر مکان در محلی دیگر، آن را دوباره برپا کرد، بدون اینکه به بافت آسیبی بزند.

کوجی:در حین چله کشی با استفاده از نخهای پنبه ای تابیده شده بر روی چوبی که در قسمت زیرین آن در زمین فرو رفته است به صورت گره خاصی ایجاد می شود و کار آن کنترل پهنای جاجیم و جدا کردن تار های زیر و رو و ایجاد نقش می باشد.

میخهای چوبی و فلزی : در انتهای دستگاه برای محکم نگه داشتن گلوله رنگی استفاده میشود.

سه پایه چوبی:  اندازه آن به حدود یک متر می رسد و برای نگه داشتن کوجی کاربرد دارد که در قسمت پایین در زمین قرار دارد و بوسیله طناب هایی, کوجی را نگه میدارد

نورد : در قسمت جلوی دست بافنده قرار دارد که پس از چند سانت بافت ، پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.

تخته چوبی :بلافاصله بعد از هر بار عبور پود از بین تارها به آن ضربه وارد می شود تا تار و پود در هم تنیده شود.

قمیش : چوب یا( نی) در حین چله کشی برای جدا کردن تار ها و حفظ ضربدر بین آنها استفاده می شود و بعد از چله کشی در بین تارها باقی می ماند. ودر پشت کوجی قرار دارد که با عقب و جلو رفتن آن بین تار ها فاصله ایجاد کرده که به آن چوب هاف هم می گویند. نام دیگری که در بویین زهرا به آن اطلاق میشود, دال آغاجی است.

سرند: در قسمت انتهایی پس از چوب هاف قرار دارد که نخهارا دسته کرده تا در حین جابجایی از گره خوردن تارها جلوگیری کند.

ماکو : جعبه ای لوزی شکل چوبی است که داخل آن فضایی جهت قرار گرفتن ماسوره وجود دارد و به ماسوره کمک می نماید تا به راحتی در بین تارها عبور نماید.

ماسوره : از جنس نی یا چوب و اخیرا پلاستیکی است که نخ های پود بر روی آن پیچیده می شود.

اندازه و ابعاد جاجیم:

پهنای جاجیم ها از 20 سانتیمتر تا 35 سانتیمتر متغییر است و طول آن 20 الی 40 متر و حتی گاهی به 60 متر هم میرسد. با  درنظرداشتن کاربردهای متفاوت آن ها ، جاجیم ها را میتوان برش داده و از پهنا به یکدیگر دوخت.

دار جاجیم بافی

دار جاجیم دوزی از ساختمان ساده ای تشکیل شده است. به طور اجمال با استقرار یک سردار و یک زیردار، بعد از چله كشی، ضمن ایجاد فاصله ای مشخص، چارچوب دستگاه جاجیم بافی تشکیل میشود و با نصب و مهار كردن اجزایی نظیر كوجی، كمان و شانه، شرایط بافت جاجیم ایجاد میشود.

در بعضی از شهرهای ایران از دار پارچه بافی نیز برای جاجیم دوزی استفاده میشود. برای كار با این دارها، بافنده به ترتیب پدال های دارها را با پا جابه جا میكند و فرایند بافت تا اتمام آن پیش میرود. جاجیم در همه این دارها به صورت افقی بافته میشود؛ اما دارهایی كه در كارگاه های آموزشی مورد استفاده قرار میگیرند، جاجیم دوزی به شکل عمودی نیز امکان پذیر است.

در جاجیم دوزی گذشته از دار افقی استفاده میشده است. نخستین دار جاجیم دوزی و ابتدایی ترین نوع آن توسط  روستائیان و عشایر استفاده شده است. این دارها با فاصله کمی از سطح زمین و با وسایل ساده و دم دستی کنترل میشد. با گذشت زمان, دارهایی با بدنه فلزی آمدند و رواج پیدا کردند. دارهای فلزی شامل نوع فندک دار و نوع بدون فندک بود. دستگاههای بدون فندک نیز به دو دسته سردار متحرک و زیردار متحرک تقسیم میشوند.

نقش و رنگ:

طرح و نقش های جاجیم بافی

نقوش جاجیم های الموت شامل: نقش ابری، اشکیو گلی (بلبلی) و ساده یا لت لتی( بدون نقش) است و نقوش جاجیم های بویین زهرا ( ساده یا لت لتی) می باشد.

رنگ های بکار رفته در جاجیم

قرمز, نارنجی ،زرد سیاه، سبز آبی، سفید، سورمه ای و کرم.

رنگ قرمز و سرمه ای غالبا برای رنگ زمینه و رنگ های دیگر برای نقش ها استفاده می شود. در جاجیم  معمولا زمینه، یکرنگ است ونقش ها با رنگ های متفاوت و بسیار زیبا به تصویر کشیده شده اند. در گذشته، رنگرزی الیاف در مناطق سرسبز و شمالی انجام میشده است, زیرا در طبیعت مازندران انواع مواد طبیعی و گیاهی رنگرزی را میتوان به وفور پیدا کرد، امّا امروزه، رنگ سازی و رنگرزی طبیعی از رونق افتاده و بیشتر از رنگ های شیمیایی و جوهری به جای رنگ های گیاهی استفاده می شود و برخی از بافندگان نیز از الیاف رنگرزی شده، به صورت آماده استفاده می کنند.

مناطق بافت جاجیم

پراکندگی جغرافیایی کوچ نشینان و روستانشینانی که به جاجیم دوزی مشغول بودند، نشان می دهد که این بافته به نواحی سرد کوهستانی و کوهپایه ای اختصاص دارد. از بین کوچندگان ایران کردهای آذربایجان غربی مانند بانه، سقز، مریوان، اورامان، سنندج، کامیاران، جاف، جوانرودی، کرمانشاهان و لهون، جاجیم بافی رواج داشته است.

بختیاری ها با استفاده از روش بافت جاجیم نوارهای تسمه مانندی نیز تولید می کنند که به آواآرـ تهده شهرت دارد. عرض این نوارها به اندازه عرض یکی از نقش های نواری یکی از تخته های جاجیم است(حدود هفت تا ده سانتیمتر). از این نوارها برای حمل گهواره نوزاد بر پشت مادر به هنگام کوچ استفاده می شد.

عشایر کرد اطراف قوچان و لرهای ایتوند بویر احمد و ممسنی از دیگر کوچ نشینانی هستند که به بافت جاجیم اشتغال داشته اند.

از دیگر نواحی مهم بافت جاجیم در ایران، همدان ، زنجان و طالقان است.

جاجیم بافی در قفقاز و ترکمنستان نیز صورت میگیرد که در آنجا به آن جاجم می گویند. ترکیه بهترین جاجیم ها از نظر رنگ و بافت، توسط تیره اویماق ترکمانان افشار بافته میشد که الان در اوزون یایلا واقع در نواحی قیصریه سیواس و ارزنجان زندگی می کنند.

انواع جاجیم

هر منطقه ای متناسب با آداب و رسوم خود به جاجیم بافی در انواع اندازه و طرح های مختلف می پردازد که هر یک نقش های زیبا و رنگارنگی دارند.

1. جاجیم چهار کوچی : یکی از رایج ترین و معروف ترین دستبافت ها که از نقش و طرح گوناگونی برخوردار می باشد، جاجیم چهار کوچی یا ساده است. طرح هایی که بر روی آن نقش می بندد شامل گل جاجیم، کنگره جاجیم، راه راه، چهارخانه یا شطرنجی است که رنگ های زیبایی نیز دارند.
2. جاجیم شش درمه :  نوعی سبک خاص و زیبا در بین جاجیم ها وجود دارد که قشقایی ها به آن شش درمه می گویند و بیش تر از رنگ هایی مانند سرمه ای و سفید با حاشیه های مشکی در آن به کار می-رود. این نوع دستباف از همه ضخیم تر بوده و در هنگام بافت آن ,دو تار و یک پود استفاده می شود.
3. جاجیم های سوزنی رند : این نوع جاجیم از نقش و نگارهای گلیم معمولاً در آن استفاده شده و تاروپودهای آن از پشم و کرک است. در این نوع از جاجیم بافی طرح هایی مانند طاووس، گلبرگ و ترمه گل استفاده شده و بسیار زیبا و دلنشین هستند.

جاجیم و گلیم چه فرقی دارند؟

• جاجیم نازک تر و با لطافت بیشتری از گلیم بافته می شود و ضخامت آن به اندازه عبا و بین گلیم و پارچه است.
• نحوه بافت جاجیم به این صورت است که با طول بالا و عرض کم بافته شده، سپس قطعات را به هم می دوزند، اما گلیم را از همان ابتدا در ابعاد مشخص به صورت یکجا می بافند.
• نقش و نگار های روی جاجیم چون به وسیله تار و پود ایجاد می شوند، معمولا به شکل عمودی یا افقی هستند، اما این محدودیت در بافت گلیم و طرح های آن تا حد زیادی از بین رفته است.
• در گلیم چله طوری قرار گرفته است که از دید بیننده پنهان است، ولی جاجیم به شکلی بافته می شود که زیبایی چله نیز روی زیبایی کل جاجیم تاثیرگذار است.
• تعداد چله های جاجیم بیشتر از گلیم می باشد ولی چله ها ظریفتر هستند.
• مخ چله در جاجیم بافی رنگی است و به زیبایی محصول نهایی کمک می کند

آموزش بافت جاجیم ساده

بافت جاجیم بخاطر ویژگی و تفاوت آن نسبت به سایر بافت ها به جاجیم بافت شهرت دارد. این دستبافت, از نوارهای منسوج تارنمای به هم دوخته کم و بیش ضخیم تشکیل شده است که در بافت آنها رشته پود به صورت تک رنگ از بین تارهای رنگینی که نقشهای جاجیم را می سازد می گذرد. بافت جاجیم بعد از تهیه نخ مورد نیاز در رنگ های مختلف یا چله کشی شروع می شود واغلب تمام مراحل بافت مخصوصاً چله کشی آن در فضای باز و شبیه به چله دوانی قالی های فارسی بافت صورت می گیرد.

1. ابتدا محوطه هایی به طول تقریبی ۱۰ تا بیست متر به وسیلهٔ تعداد چهار میخ چوبی وضعیتی به شکل زیر روی زمین ایجاد میکنیم.
2. گلوله های رنگی نخ توسط شخص چله کشی بدور این میخهای چوبی گردانده می شود و درازای تقریبی چهار ضلعی که بین ده تا پانزده متر است و ۷ متر طول چله و در نهایت طول نوار جاجیم را تشکیل خواهد داد.
3. گردش مداوم شخص چله کشی بدور این چهار ضلعی و تغییر دادن گلوله های رنگی نخ پشمی، طراحی جاجیم نیز شکل می گیرد. چون در جاجیم بافی طراحی منحصراً بر روی تار یا چله انجام می گیرد در هر دور گردش نخ به دور محیط این چهار ضلعی یکنفر همانند کوجی گذاشتن روی دار قالیبافی کوجی می گذارند این عمل را گوشواره چینی نیز می گویند.
4. شخص کوجی گذار گرداننده اصلی کار چله کشی بوده و از مهارت بیشتری برخوردار است و معمولاً گردش نخ توسط افرادی با مهارت کمتر و حداکثر اوقات هر نفر یک رنگ گلوله نخ را می گرداند و این عمل به دفعاتی تکرار می شود تا تعداد مورد نظ ر تار نخ که عرض نوار جاجیم را تشکیل خواهد داد بدور این میخهای چوبی گشته باشد.
5. پس از پایان چله کشی چله را روی زمین دراز می کنند بدین نحو که با دو عدد میخ چوبی یافلزی بزرگ عرض چله را در یکطرف محکم نموده و انتهای چله را که به صورت یک گلوله بزرگ پیچیده شده در انتها محکم می نمایند و ضمناً با گذاشتن یک سه پائه چوبی نسبتاً بزرگ جوکی را که بر روی چله سوار است از بالای سه پایه آویزان می کنند بدین ترتیب چله بر روی زمین آماده بافت بوده و جاجیم بافی آغاز می گردد.

جاجیم دوزی در قالیشویی مشهد

جاجیم بافی معنایی جدید و تازه به زیبایی فرش میبخشد. زیباترین و متنوع ترین جاجیم ها را میتواند با ثبت سفارش آنلاین قالیشویی در مشهد برای فرش های خود در نظر بگیرید و جان و معنایی دوباره به فرش های خود ببخشید!